Sāṅkhya jest nauką o elementach materialnych. To jest to, co zwykle na Zachodzie nazywa się metafizyką. Krótko mówiąc, system Sāṅkhya obejmuje wiedzę analityczną, która umożliwia rozróżnienie między materią a duchem.

Oryginalny system Sāṅkhya został wprowadzony podczas panowania Svayambhuva Manu, na początku obecnego dnia Brahmy przez Pana Kapilę, syna Devahuti. Ten oryginalny system wyjaśnia materialne elementy, jak również działanie wszechświata, bada przyczyny cierpienia jivy i tak dalej, prowadząc ostatecznie do procesu służby oddania dla Pana. Ta oryginalna filozofia Saṅkhya jest wyjaśniona w trzecim canto Śrimad Bhagavatam.

Później jednak pojawił się oszust Kapila, głoszący inną filozofię o tej samej nazwie. Ta ateistyczna Saṅkhya bada elementy materialne (prakrti) i akceptuje istnienie duszy (purusa) bez akceptowania istnienia Iśvary, czyli Boga. Zgodnie z tą ateistyczną filozofią Saṅkhya, cała materialna manifestacja opiera się po prostu na zasadzie przyczyny i skutku, której ostateczną przyczyną jest prakrti.

W filozofii Waisznawa przyjmujemy, że ten materialny świat nie jest fałszywy, lecz iluzoryczny. Chociaż tymczasowa, materialna manifestacja faktycznie istnieje i wszystko, co istnieje, powinno być używane w służbie dla Kryszny. Kiedy to robimy, rozumiemy, że ostatecznie nie ma materialnego świata. Ponieważ wszystko jest transformacją energii Kryszny, wszystko jest z Nim połączone i wszystko jest ostatecznie duchowe. Jednakże pod wpływem Mayi próbujemy oddzielić rzeczy od Kryszny i to sprawia, że stają się one materialne. Dopóki jesteśmy pod wpływem fałszywych koncepcji "ja" i "moje", żyjemy w materialnej iluzji, a gdy tylko zaczynamy postrzegać wszystko w powiązaniu z Kryszną i wykorzystywać wszystko w Jego służbie, stajemy się wyzwoleni, nawet jeśli wciąż technicznie żyjemy w tym świecie. Innymi słowy, istnieje delikatna równowaga pomiędzy koncepcjami tego świata jako rzeczywistego i iluzorycznego.

Jednak inne indyjskie szkoły myślenia mają inne idee.

Filozofowie szkoły Advaita (Mayavadis), na przykład, akceptują zasadę Vivartavada, ideę, że materialna manifestacja jest ostatecznie nierzeczywista i jest spowodowana po prostu iluzją. Na przykład, mogę zobaczyć linę na drodze i pomylić ją z wężem. W tym przypadku lina nie jest w rzeczywistości przekształcona w węża, pojawienie się "węża" jest po prostu spowodowane moim błędnym przekonaniem. Gdy tylko pomyłka zostanie wyjaśniona, zrozumiem, że nie ma żadnego węża. Podobnie, według Mayavadis, ten świat jest nierzeczywisty i staje się możliwy tylko z powodu iluzji.

Z drugiej strony filozofia Sankhya podąża za poglądem Parinamavady. Ich idea jest taka, że istnieje faktyczna transformacja przyczyny w skutek, tak jak płyta kamienna w posąg, drewno w meble lub mleko w jogurt. Innymi słowy, ich opinia jest taka, że materialna manifestacja naprawdę istnieje, a nie jest tylko złudzeniem.

Carvaka Muni był zdania, że atomy są materialnymi przyczynami wszystkiego, opinię tę podzielają również buddyści, dżiniści itd. Filozofia Sankhya jest nieco bardziej rozwinięta, wierząc, że prakrti, subtelny agregat energii materialnej, jest ostateczną przyczyną materialną, wytwarzającą zarówno niesubtelne elementy materialne, jak i subtelne składniki, takie jak umysł, inteligencja, trzy tryby materialne i tak dalej. Oprócz prakrti istnieje purusza, czyli świadomość, która jest kolektywem wszystkich dusz, które wchodzą w interakcje z prakrti.

Filozofowie Sankhya wierzą, że świadome dusze mają zupełnie inną naturę niż bezwładna energia materialna. Pierwotnie są oddzielni, ale kiedy w jakiś sposób zbliżają się do siebie, rozpoczyna się łańcuch przemian w naturze materialnej, który prowadzi do stworzenia i ostatecznego zniszczenia wszechświata.

W procesie tworzenia prakrti daje początek różnym subtelnym energiom, które stopniowo przekształcają się w energie fizyczne, które z kolei dają początek atomom i ostatecznie różnym obiektom materialnym. Podczas procesu rozpuszczania dzieje się odwrotnie, obiekty fizyczne są rozbijane na atomy, które z kolei rozpuszczają się w energie subtelne, które rozpuszczają się w energie subtelne, a wszystko ostatecznie rozpuszcza się z powrotem w prakrti, niezamanifestowane. Pomiędzy tymi dwoma etapami pojawia się wiele materialnych manifestacji z powodu wpływu trzech trybów materialnej natury, dobroci, pasji i ignorancji. Zgodnie z filozofią Sankhya, te trzy tryby są przyczyną wszystkiego, czego doświadczamy na tym świecie, charakteryzując się przyjemnością (dobrocią), bólem (pasją) i obojętnością (ignorancją). Na przykład kobieta może być jednocześnie przyczyną przyjemności dla swojego męża, bólu dla innego mężczyzny, który został przez nią odrzucony i obojętności dla ludzi, którzy jej nie znają. Wszystkie te trzy różne postawy wywodzą się z trzech gun lub trzech materialnych trybów.

W filozofii Waisznawa również badamy interakcję między materią a duchem z powodu wpływu trzech gun. Główną różnicą jest to, że w Sankhya nie ma odniesienia do Boga, co sprawia, że wyjaśnienie jest bardzo materialistyczne i niepoprawne w niektórych punktach. Na przykład, ponieważ Isvara, czyli Bóg, nie jest akceptowany, trzy materialne tryby są uważane za ostateczną przyczynę kosmicznej manifestacji. Zgodnie z tą koncepcją, trzy tryby pierwotnie istnieją w stanie równowagi w prakrti, a kiedy ta równowaga zostaje w jakiś sposób zakłócona, stają się oddzielne i zaczynają działać jako trzy oddzielne siły. Kiedy są oddzielni, guny nieustannie reagują na siebie nawzajem i to staje się przyczyną całej materialnej manifestacji. Pradana lub prakrti jest źródłem gun, a guny są przyczyną wszystkiego innego, dlatego prakrti jest ostateczną przyczyną wszystkiego.

Według nich, cała kosmiczna manifestacja jest doświadczana przez dusze, purusę, która jest inteligentną zasadą, która nią kieruje. Wszystkie materialne obiekty pochodzące z prakrti, które z natury są przyjemne, bolesne lub neutralne, nie mają żadnego znaczenia, jeśli nie są doświadczane przez jakąś inteligentną siłę. Tą inteligentną siłą jest purusza, kolektyw wszystkich dusz. Zarówno prakrti, jak i purusza są wieczne, a kiedy stają się sobie bliskie, następuje materialna manifestacja, a na etapie materialnej niewoli dusza wykonuje działania i zarówno cieszy się, jak i cierpi pod wpływem trzech trybów. Kiedy dusza w końcu zrozumie, że jest odrębna od materii, ostatecznie staje się wolna, powracając do swojego pierwotnego transcendentalnego stanu.

Filozofia Sankhya opiera się na badaniu różnych elementów materialnych i interakcji między nimi w celu ostatecznego uwolnienia się od wpływu materii. Szczególną wagę przywiązuje się do studiowania buddhi, czyli intelektu. Buddhi posiada osiem cech: cnota (dharma); wiedza (jnana); oderwanie (vairagya); doskonałość (aisvarya); brak cnoty (adharma); ignorancja (ajnana); przywiązanie (avairagya); i niedoskonałość (anaisvarya). Pierwsze cztery manifestują się pod wpływem sattva-guny, a pozostałe cztery manifestują się, gdy buddhi jest obezwładnione przez ignorancję. Dusza utożsamia się z buddhi, materialną inteligencją, a zatem doświadcza tego, czego doświadcza materialna inteligencja. Jednak dzięki wiedzy dusza może ostatecznie zrozumieć, że jest transcendentalna w stosunku do niej.

To uwarunkowanie duszy przez materialną inteligencję jest również badane w filozofii Waisznawa. W Piątym Canto Śrimad Bhagavatam mamy opis alegorii króla Puranjany. W alegorii tej dusza opisana jest jako król, a materialna inteligencja jako królowa, oboje żyjący w mieście ciała. Bezradny stan duszy żyjącej pod tym fałszywym utożsamieniem opisany jest w następujących wersetach:

"Kiedy królowa piła alkohol, król Purañjana również angażował się w picie. Kiedy królowa jadła, on jadł z nią, a kiedy ona żuła, król Purañjana żuł razem z nią. Kiedy królowa śpiewała, on również śpiewał. Podobnie, gdy królowa płakała, on również płakał, a gdy królowa się śmiała, on również się śmiał. Kiedy królowa mówiła luźno, on również mówił luźno, a kiedy królowa szła, król szedł za nią. Kiedy królowa stała nieruchomo, król również stał nieruchomo, a kiedy królowa kładła się w łóżku, on również podążał za nią i kładł się z nią. Kiedy królowa siadała, on również siadał, a kiedy królowa coś słyszała, podążał za nią, aby usłyszeć to samo. Kiedy królowa coś widziała, król również na to patrzył, a kiedy królowa coś wąchała, król podążał za nią, aby powąchać to samo. Kiedy królowa czegoś dotykała, król również tego dotykał, a kiedy droga królowa lamentowała, biedny król również musiał podążać za nią w lamentacji. W ten sam sposób, kiedy królowa odczuwała przyjemność, on również się cieszył, a kiedy królowa była zadowolona, król również odczuwał satysfakcję." (SB 4.25.57-61)

W ten sposób pogląd filozofii Sankhya mniej więcej opisuje interakcje między duszami a naturą materialną, które są również wyjaśnione przez Pana Kapilę w oryginalnej Sankhya, ale ponieważ nie akceptują istnienia Boga, ich teoria jest niekompletna. Ich koncepcja wyzwolenia jest również nihilistyczna, a dusze po prostu powracają do niezamanifestowanego stanu, w którym nie ma żadnej aktywności.

W czasach Vyasadevy ateistyczna filozofia Saṅkhya była już popularna, dlatego możemy znaleźć wzmianki o niej w niektórych jego pracach, gdzie obalane są niektóre z jej błędnych idei.

Koncepcją, która jest bardzo centralna dla ateistycznej filozofii Saṅkhya jest idea, że wszystko co istnieje jest połączeniem pradhāny (niezamanifestowanej masy elementów materialnych) i puruszy (duszy), z wyłączeniem idei Iśvary (Najwyższego Pana). Zgodnie z ich teorią, poprzez interakcje trzech trybów, pradhāna (lub prakrti) jest ostateczną przyczyną wszystkiego, co istnieje, a purusza, dusze, angażują się w stworzenie poprzez fałszywe utożsamianie się z różnymi materialnymi manifestacjami.

Trudność z tą teorią polega na tym, że nie ma ona poparcia w Wedach. Purany zawierają opisy tego, jak Pan Maha-Wisznu spogląda w kierunku energii materialnej, zapładniając ją zarówno Kala (energią czasu), która wprawia ją w ruch, jak i różnymi duszami, które pragną wziąć udział w materialnym stworzeniu. Podobnie, Upanisady pełne są fragmentów opisujących Pana jako przyczynę materialnego stworzenia.

Na przykład Śvetāśvatara Upaniṣad 6.16 stwierdza: pradhāna-kṣetrajña-patir guṇeśaḥ, "Najwyższy Pan jako Naddusza jest głównym znawcą ciała i panem pradhāny (niezamanifestowanej materialnej natury)."

Z drugiej strony nie ma fragmentu, który mówi, że pradhāna lub prakrti jest ostateczną przyczyną. Wszędzie prakrti jest opisywane jako pozorna przyczyna, tak jak dłuto używane przez stolarza.

Ponieważ Saṅkhya jest filozofią astika (wywodzącą się z Wed), zwolennicy muszą wspierać swoje idee fragmentami z pism świętych. Zmusza to filozofów Saṅkhya do kreatywności i interpretowania wersetów poza kontekstem, aby spróbować wesprzeć swoją teorię. Dwa z takich wersetów to Kaṭha Upaniṣad 1.3.10 i 1.3.11:

indriyebhyaḥ parā hy arthā arthebhyaś ca paraṁ manaḥ

manasas tu parā buddhir buddher ātmā mahān paraḥ

mahataḥ param avyaktam avyaktāt puruṣaḥ paraḥ

puruṣān na paraṁ kiñcit sā kāṣṭhā sā parā gatiḥ

"Wyższe od zmysłów są przedmioty zmysłów. Wyższy od przedmiotów zmysłów jest umysł. Wyższa od umysłu jest inteligencja. Wyższa od inteligencji jest wielka ātmā (mahat). Wyższy od wielkiej ātmy jest avyakta. Wyższy od avyakty jest purusza. Nie ma nic lepszego od puruszy. To jest ostateczny cel."

Ten werset przynosi analogię podobną do tego, co znajdujemy w Bhagavad-gicie 3.42:

"Działające zmysły są wyższe niż tępa materia; umysł jest wyższy niż zmysły; inteligencja jest jeszcze wyższa niż umysł; a on [dusza] jest nawet wyższy niż inteligencja".

W tej analogii ciało (śarīra) porównywane jest do rydwanu, inteligencja (buddhi) do woźnicy, umysł (manas) do lejców, obiekty zmysłów (arthas) do drogi, a zmysły (indriyas) do koni ciągnących rydwan. Na szczycie tego rydwanu siedzi dusza.

Dlatego w tej analogii przedmioty zmysłów są uważane za wyższe niż zmysły, umysł wyższy niż przedmioty zmysłów, inteligencja (używana do kierowania umysłem) jest wyższa od umysłu, a samo ciało (które obejmuje wszystkie inne składniki) jest wyższe od inteligencji, tak jak kompletny rydwan jest czymś więcej niż tylko końmi lub lejcami, lub kompletne drzewo jest czymś więcej niż gałęzią lub owocem. W wersecie z Kaṭha Upaniṣad dodane są dwa składniki: wielka ātmā oraz purusza, która jest ponad wszystkim. Zgodnie z filozofią Saṅkhya, purusza oznacza indywidualną duszę, lecz Waisznawowie rozumieją, że słowo purusza odnosi się do Najwyższego Pana, który jest ponad wszystkim.

Ideą tej analogii jest to, że poprzez zrozumienie składników naszej materialnej uwarunkowanej tożsamości, można nauczyć się, jak właściwie wykorzystywać swoją inteligencję do kontrolowania umysłu i zmysłów, a tym samym mocno utwierdzić się w swojej duchowej praktyce, ostatecznie realizując naszą wieczną naturę jako transcendentalne dusze.

Jest to lepiej wyjaśnione w Bhagavad-gicie 3.42-43

"Działające zmysły są wyższe niż tępa materia; umysł jest wyższy niż zmysły; inteligencja jest jeszcze wyższa niż umysł; a on [dusza] jest jeszcze wyższy niż inteligencja. Tak więc wiedząc, że jest się transcendentalnym w stosunku do materialnych zmysłów, umysłu i inteligencji, o potężnie uzbrojony Arjuno, należy uspokoić umysł poprzez świadomą duchową inteligencję [świadomość Kryszny] i w ten sposób - dzięki duchowej sile - pokonać tego nienasyconego wroga znanego jako pożądanie."

Kiedy weźmiemy pod uwagę analogię i odniesienia do niej w Bhagavad-Gicie i innych fragmentach, jasne jest, że "avyakta" w wersecie z Kaṭha Upaniṣad odnosi się do samego ciała. Jednak zwolennicy filozofii Saṅkhya interpretują to inaczej.

Dla nich "avyakta" odnosi się do pradhany, niezamanifestowanej masy elementów materialnych. Taka interpretacja jest możliwa tylko wtedy, gdy werset ten zostanie wyrwany z kontekstu, ale jeśli zostanie zaakceptowany, stanowi wsparcie dla tezy Saṅkhya, że pradhana nie jest ciałem.

Źródło 1

Źródło 2